تمهید الاصول فی علم الکلام (کتاب)
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | کلام شیعه امامیه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
کتاب «تمهید الاصول فى علم الکلام» تألیف شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق) در موضوع علم کلام، شرح بخش نظرى رساله «جمل العلم و العمل»، تألیف سید مرتضى (م، ۴۳۶ ق) است که به زبان عربى و در قرن پنجم قمرى، نوشته شده است.
مؤلف کتاب
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعی در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.
معرفى کتاب
کتاب «تمهید الاصول» در موضوع علم کلام مطابق با مذهب شیعه امامیه است. شیخ طوسى نام این کتاب را در فهرست کتب خویش، «شرح جمل العلم و العمل» ذکر کرده و در اول همین کتاب و در کتاب «الاقتصاد فی ما یجب على العباد» که گاهى به این کتاب ارجاع داده، به همین اسم آن را نام برده است. اما در پشت نسخه قدیمى این کتاب که به شماره ۵۴ مخطوطات در کتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى‌شود، نامش «تمهید الأصول» و یک جا «تمهید فی الأصول» نوشته شده است و پاره‌اى از نویسندگان اخیر نیز به همین اسم آن را عنوان کرده‌اند و معلوم نیست از چه هنگامى این نام بر آن نهاده شده است.
در اثر حاضر، قسمت عمده‌اى از معارف دقیق و اصول کلى علمى و فلسفى گنجانده شده است و معتقدات شیعه با فرق دیگر مسلمانان و غیر مسلمانان مقایسه گردیده و آنچه بر مبناى اصول تشیع خالص درست به نظر آمده، با ذکر دلیل و سند محکم، به اثبات رسیده است و به اعتراضات مخالفین، پاسخ گفته شده است.
محتوای کتاب
شیخ طوسى کتاب «تمهید الاصول» را در چهار بخش تنظیم نموده است:
- بخش دوم در ماهیت کلام خداوند و تشریع است که راهنماى تکلیف است و از صفت عدل حاصل مى شود.
- بخش سوم در وعد و وعید است که به دنبال برانگیختن پیامبران حاصل مى شود و نتیجه آن، عمل کردن به تکلیف یا پرهیز از آن است.
- بخش چهارم در به پاداشتن حکومت دینى و عدل اسلامى براى اجراى شرع و نتایج حاصل از آن است.
تنظیم کتاب در این چهار بخش، منطبق بر چهار رکن اساسى تکلیف است که عوارض ذاتیه و علل و معالیل آن مى‌باشند و بنا بر آنچه ذکر شد، موضوع علم کلام در نظر شیخ، تکلیف است و اینکه موضوع علم کلام را وجود بما هو وجود، یا وجود واجب مى‌دانند، بر خلاف روش شیخ در این کتاب است؛ زیرا شناختن وجود خداوند و صفات کمالیه او بنا بر آنچه شیخ تصریح کرده است، همگى مقدمه براى شناختن تکلیف و عمل کردن به آن است.
شیخ در بیشتر جاهاى کتاب، ریشه و پایه استدلال‌ها را حسن و قبح عقلى و تعهد ذاتى و درونى انسان را به عمل کردن شایسته‌ها و دست بازداشتن از ناشایسته‌ها، قرار مى‌دهد.
ویژگی‌های کتاب
از جمله ویژگى‌هاى کتاب، روش شیخ در عنوان کردن مطالب و نیز خصایص استدلالى او در این اثر است که مى‌توان آن را در موارد زیر، خلاصه نمود:
- الف) شیخ در آغاز هر فصل، خلاصه مطالبى را که در آن عنوان مى‌کند، فهرست‌مانند مى‌آورد و مشخص مى‌نماید که چه چیزهایى ذکر خواهد کرد.
- ب) هنگام شروع به مطلب، نخست قضیه مورد بحث را مطرح مى‌کند و پس از تعریف موضوع و کلیات مربوط به آن، دلیل اثبات قضیه را مى‌آورد، پس از آن نظر دیگران و قضایاى فرعى و ابهاماتى که شاید پیش بیاید یا پیش آمده باشد، به‌طورى‌که در مصاحبه‌هاى حضورى مطرح مى‌شود، در قالب سؤال و جواب مى‌آورد و چنان مجسم مى‌کند که گویى دو نفر روبه‌رو نشسته‌اند، یکى چیزى مى‌پرسد و دیگرى به او پاسخ مى‌دهد و این روش تا آن زمان کمتر به کار مى‌رفت.
- ج) شیخ براى تحقیق در اثبات مسائل، دو راه پیش گرفته است و در بیشتر جاها، از هر دو روش استفاده مى‌کند: یکى استخراج تعریف براى موضوع قضایا از تتبع موارد و از مشاهدات و تجربه‌هاى درونى، و دیگرى، روش تحلیل مفهوم موضوع به اجزاى ذهنى و جستجو از لوازم عینى آن است.
- د) شیخ در هرجا از این روش منطقى نتوانسته قضیه‌اى را ثابت کند، نظر عمومى اهل تحقیق را سند گرفته و هر قضیه‌اى را همه فرق اسلامى بدون شک و تردید، پذیرفته باشند، زیر عنوان اجماع، سند قرار داده است.
منابع
- "تمهید الأصول فی علم الکلام"، ویکی نور.